قالی که با نامهای دیگر مثل قالین، فرش و… هم نام برده میشود یک نوع پوشش برای کف زمین است که از الیاف پنبه، پشم و یا نخ و ابریشم بافته میشود. امروزه قالیها به خاطر نقشهای لطیف و زیبایی که داشتند به عنوان یک وسیلهی تزئینی هم کاربرد دارند.
به دلیل علاقهی شاهرخ به این حرفه، صنعت قالی بافی توانست در دوره تیموریان پیشرفت زیادی کند. همچنین اوزون حسن، مؤسس سلسلهٔ آق قیلونونها به این هنر توجه خاصی داشته است.
با توجه به آثار بر جای مانده از دوران صفویه به جرات میتوان گفت که اوج هنر ایران، هنرهایی مثل کاشیکاری، قالیبافی منقش کاری در این دوران بوده است. به عنوان نمونه شاه طهماسب که از علاقمندان به هنر و از طراحان فرش زمان خود بود، هنرمندان بزرگ را در تبریز به دور هم جمع کرد و به آنها در هنرشان کمک قابل توجهی کرد تا به اوج برسند. در این دوران شاه عباس در اصفهان کارگاهی را برای تولید فرشهای نفیس ایجاد کرد و اصفهان را به یکی از مراکز عمده قالیبافی تبدیل کرد. پس از آن دستور داد که کارگاههایی در مشهد، کاشان، شیروان، قره باغ، استر آباد، و گیلان دایر گردد و فرشهای نفیسی همچون فرش اردبیل، چلسی و فرشهای زیبای دیگری زینت بخش موزههای دنیا گردید.
گلیم بهطور کلی یک فرش با بافت صاف یا یک نوع قالی بدون پُرز یا خواب گره خورده است که یکی از زیر شاخههای هنر نساجی و بافندگی سنتی میباشد و نام آن در زبانهای مختلف با انواع گوناگون آورده شده است. علیرغم این که تا چند دههی اخیر گلیم، بافتهی عشایری تلقی میشد اما امروزه شاهد گرایشی که مردم به دلیل جنبههای تزئینی آن به سمت گلیم دارند، هستیم لذا امروزه انواع گلیم در سرتاسر دنیا طرفداران خود را دارد. در این مطلب به طور کامل به معرفی هنر گلیمبافی، تاریخچه آن در ایران جهان، انواع گلیم و وسایل مورد نیاز برای بافت گلیم پرداخته شده است.
برای بافت این نوع گلیمها از روش پودگذاری استفاده میشود. ضخامت کمتری در مقایسه با انواع دیگر گلیم دارد. نگارههای دوروی گلیم یکسان است و در نهایت از دو سمت (پشت و روی) آن میتوان استفاده کرد. گلیمهای قشقایی، گلیمهای سنه و بیجار در کردستان و مسند و گلیمهای ساده در اردبیل، گلیمهای سمنان، زنجان و غیره در این گروه قرار دارد. این نوع گلیمها فقط دارای تار و پود است.
زیلو از زیراندازها و بافتههای روستایی ایران است که در مناطق گرم ایران به ویژه یزد و میبد بافته میشود و قدیمیترین زیلوی یافت شده در ایران، زیلویی است که اکنون در مسجد جامع میبد قرار دارد که در سال ۸۰۸ هجری قمری بافته شده است. زیلوبافی از صنایع دستی روستایی معمول در میبد است که تا چند سال قبل صدها خانوار از بافتن آن امرار معاش میکردند اما در حال حاضر تعداد اندکی از بافندگان سنتی این رشته در میبد باقی مانده اند. به جز زیلویی که قدیمیترین زیلوی ایرانی به شمار میرود، زیلوهای منحصر به فرد و تاریخی دیگری نیز در اماکن متبرک این شهر و دیگر مناطق گرم کشور یافت شده که از میان آنها میتوان به زیلوهای موره در خانقاه «بیداخوید» متعلق به ۹۲۷ و ۹۳۰ هجری قمری و تکه زیلوی مسجد شاه ولی تفت متعلق به ۹۶۳ هجری قمری اشاره کرد. زیلو هرچند به ظاهر یک فرش نخی ساده است اما بررسی فنون و تکنیک بافت آن نشان میدهد که فرهنگی غنی در پس هر تار و پود آن نهفته است.
گبه انواعی از زیرانداز میباشد و همچون فرش بافی ارزش هنری بسیاری نیز دارد بطوریکه امروزه در همه جای دنیا طرفداران بیشماری را به خود جلب کرده. برخی از محققان دلیل نامگذاری این قالیچه با عنوان گبه را ضخیم بودن و کاربرد آن در حفاظت نسبت به عوامل مختلفی چون سرما میدانند. میتوان گفت تاریخچه پیدایش و تولید گبه به زمان انسانهای اولیه برمیگردد چراکه آنها در ابتدا از پوست حیوانات مختلف به عنوان زیرانداز خود استفاده میکردند و به مرور زمان و با کسب تجارب توانستند از پشم حیوانات اهلی نخستین زیراندازهای تار و پودی را تولید کنند که یکی از آنها گبه میباشد.
گبه که به قالیچه خرسک نیز معروف است از جنس همان قالی میباشد با این تفاوت که در اندازه های کوچکتر و با پرزهایی بلندتر تهیه میشود و عمدتا هنر دست عشایر مناطق مختلفی چون بوشهر ، شیراز ، خراسان و … میباشد و در واقع جزو سرمایه اصلی این مردم محسوب میشود. لازم به ذکر است استان فارس با قدمتی ۱۵۰ ساله در زمینه گبه بافی را میتوان از پیشگامان این هنر در ایران دانست.
پلاس بافی , پلاس نوعی گلیم پشمی و درشت بافت است که در بیشتر مناطق روستایی بافته می شود. گلیم یا پلاس که یک فرشینه ای حدودا مشابه با قالی است از صنایع و هنرهای سنتی می باشد. نوعی زیرانداز است که مانند گلیم و قالی ابتدا چلّه کشی میشود و پس از آن الیاف رنگارنگ پشم تابیده را به شکل خطوط افقی از تار عبور میدهند و بعد شانه میزنند. در پلاس زمینهٔ کار اغلب از خطوط افقی و رنگارنگ تشکیل میشود. از پلاس برای سجادهٔ نماز و سفره پیش پای عروس نیز استفاده میشود.
پلاس و جاجیم نقش دوزی شده ظاهری شبیه یکدیگر دارند اما خطوط در جاجیم عمودی و در پلاس افقی است. پلاس نوعی گلیم پشمی است که از دیرباز به عنوان زیرانداز مناسب جهت محافظت از رطوبت، سرما و گرمای زمین به کار میرود و به این لحاظ در مفروش نمون کف چادرهای عشایر خراسان شمالی که اغلب در زمینهای مرطوب و بدون زه کشی برپا میگردد و نیز در خانههای روستایی مورد استفاده قرار میگیرد.